Τι προκαλεί στρες;
Ό,τι σας κάνει να αισθάνεστε ένταση, θυμό, απογοήτευση ή δυστυχία. Ίσως να είναι η σκέψη για την εξέταση οδήγησης την επόμενη εβδομάδα, μια επίσκεψη από έναν δύστροπο συγγενή, οι επιλογές που πρέπει να κάνετε όταν μετακομίζετε ή παντρεύεστε, ένα ατύχημα ή ένας τραυματισμός, οι φαινομενικά αδυσώπητες πιέσεις από την εργασία ή το αναπόφευκτο βάρος να αντιμετωπίσετε έναν θάνατο στην οικογένεια.
Έρευνα της Υπηρεσίας Υγείας και Ασφάλειας στη Βρετανία έδειξε ότι μισό εκατομμύριο άτομα πάσχουν από ασθένειες που σχετίζονται με το στρες στην εργασία - και πιθανόν ο αριθμός να είναι υποτιμημένος. Oι παράγοντες που σε κάποιους ανθρώπους προκαλούν στρες, σε άλλους προκαλούν διέγερση. Oι οδηγοί αγώνων ταχύτητας και οι ορειβάτες φαίνεται ότι απολαμβάνουν τις φυσικές προκλήσεις. Κάποιοι άνθρωποι λατρεύουν την αίσθηση να πηγαίνουν στη θάλασσα ενώ έχει κακό καιρό και να συμμετέχουν στο πλήρωμα σωσίβιων λέμβων. Αλλοι επιλέγουν να εργάζονται σε ουρανοξύστες και στέγες κτιρίων. Έτσι, ό,τι προκαλεί σε κάποιον στρες, για άλλον μπορεί να αποτελεί ευχαρίστηση.
Στην πραγματικότητα, η ύπαρξη κάποιου άγχους μάς κάνει καλό. Όταν πρέπει να αντιμετωπίσουμε μια πρόκληση ή να ασχοληθούμε με κάποια δουλειά που δεν θέλουμε, συχνά ανακαλύπτουμε ότι μπορούμε να καταφέρουμε τους στόχους που έχουμε θέσει. Τότε νιώθουμε πολύ καλύτερα που το έχουμε κάνει. Το να αντιμετωπίζουμε προκλήσεις και να τις ξεπερνάμε, μας προφυλάσσει από την αίσθηση της ανίας. Πολλοί άνθρωποι δημιουργούν σκόπιμα λίγο στρες στη ζωή τους, για να ξεπερνούν περιόδους ανιαρής καθημερινότητας. Ωστόσο, το πολύ στρες επηρεάζει την υγεία και την ευεξία μας και πιθανόν την εργασία μας και την κοινωνική μας ζωή. Επαναλαμβανόμενο, συνεχές, έντονο στρες παράγει αποδυναμωτικό και αποθαρρυντικό αποτέλεσμα, το οποίο μπορεί να καταστήσει πολύ δύσκολο το να κάνουμε οτιδήποτε για τους παράγοντες που το προκαλούν. Το πώς αντιδρούμε στην πίεση καθορίζεται ακριβώς από τον χαρακτήρα μας, τα προσωπικά μας μειονεκτήματα και τις παθήσεις μας. Αυτά υπαγορεύουν το πώς αντιδρούμε στις δυσκολίες με τις σχέσεις μας τόσο στο στενό οικογενειακό όσο και στο περιβάλλον εργασίας, καθώς επίσης και σε πρακτικά προβλήματα που προκύπτουν για τα οικονομικά θέματα, τη δουλειά και το σπίτι.
Προσαρμογη στο Στρες
Καθώς μεγαλώνουμε και ωριμάζουμε, γινόμαστε καλύτεροι στο να γνωρίζουμε τι να περιμένουμε στην καθημερινή μας ζωή και τι να κάνουμε γι' αυτά που μας αναστατώνουν. Βελτιωνόμαστε στο να αντιμετωπίζουμε το απρόσμενο. Μαθαίνουμε να ρυθμίζουμε στον τρόπο που συμπεριφερόμαστε, προκειμένου να κατανοήσουμε οτιδήποτε και να αντεπεξέλθουμε σ' αυτό. Συνήθως, αυτή είναι μια διαδικασία ταχύτατη και σπάνια αντιλαμβανόμαστε ότι «αντιμετωπίζουμε στρες». Όταν όμως λαμβάνουν χώρα ιδιαίτερα σημαντικά γεγονότα, όπως ο γάμος, η γέννηση ή ο θάνατος ενός πολύ κοντινού μας προσώπου, οι αντιδράσεις και ο τρόπος με τον οποίο τα αντιμετωπίζουμε είναι περισσότερο προφανείς σ' εμάς.
Προκειμένου να συμβαδίζουμε αρμονικά με το στρες, χρειάζεται να αφιερώσουμε κάποια ώρα για να σκεφθούμε τις πηγές του στρες στη ζωή μας και αν οι σωματικές και οι συναισθηματικές αντιδράσεις μας σ' αυτό είναι χρήσιμες και λογικές ή μας εμποδίζουν στο να το αντιμετωπίσουμε και να αναλάβουμε τον έλεγχο. Αν και μελέτες έχουν δείξει ότι η ικανότητα τού να μπορούμε να αντιμετωπίζουμε τις καταστάσεις είναι μερικώς έμφυτη, αποτελεί επίσης ζήτημα εκπαίδευσης, ανατροφής και εξάσκησης.
Πως να Ξεπερασετε το Στρες;
Έχετε κάθε λόγο να είστε αισιόδοξοι ότι θα καταφέρετε να ξεπεράσετε το στρες που καταλαμβάνει τη ζωή σας. Υπάρχουν διάφορες απλές και αποτελεσματικές μέθοδοι που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να μειώσετε και να νικήσετε το στρες και, στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτές οι μέθοδοι αυτοβοήθειας αποδεικνύονται πολύ πετυχημένες. Αν και σχεδόν όλοι υπόκεινται σε κάποιο είδος στρες, μόνον ελάχιστοι αντιδρούν αναπτύσσοντας σωματική ή συναισθηματική ασθένεια που απαιτεί βοήθεια ειδικού.
Αυτό συμβαίνει γιατί ο τρόπος με τον οποίο επιδρά πάνω μας το στρες εξαρτάται από μια ισορροπία ανάμεσα στις απαιτήσεις των γεγονότων (ή του γεγονότος) που προκαλούν το στρες και της ικανότητάς μας να τις αντιμετωπίζουμε (που μπορεί να ποικίλλει σημαντικά). Ενδεχόμενη μεγάλη έλλειψη ισορροπίας μεταξύ αυτών των απαιτήσεων και της ικανότητας για αντιμετώπισή τους, μπορεί να καταλήξει στο είδος του στρες που δεν μας κάνει καλό. Δείτε το με έναν διαφορετικό τρόπο: το συνολικό επίπεδο του στρες εξαρτάται από μια περίπλοκη ισορροπία που συμπεριλαμβάνει το γεγονός που το προκαλεί, την αντίδρασή μας σ' αυτό από την άποψη των φυσικών επιδράσεων, τα συναισθήματα και την εξωστρεφή συμπεριφορά, και το πόσο σημαντικό είναι το γεγονός για εμάς (είναι κάτι το οποίο μας κάνει πολύ ευτυχισμένους, βαθιά δυστυχισμένους ή μήπως δεν είναι πολύ σημαντικό;).
Για παράδειγμα, αν ο Τζον Σμιθ, που έχει υποθηκεύσει περιουσιακά στοιχεία ενώ έχει σύζυγο, τρία παιδιά, μια δουλειά που του αρέσει και είναι σημαντική γι' αυτόν, απολυθεί, υπόκειται πλέον σε μεγάλο στρες. Το γεγονός έχει γι' αυτόν μεγάλη σημασία και μπορεί να υποφέρει από διάφορα συμπτώματα (ανικανότητα να κοιμηθεί, να φάει ή να χαλαρώσει) και συναισθηματικές αντιδράσεις (εκρήξεις θυμού και εκνευρισμού) που επηρεάζουν τη συμπεριφορά του προς τους άλλους.
Η Τζιλ Μπράουν, από την άλλη, είναι 23 χρόνων, με πολλά προσόντα, χωρίς υποχρεώσεις και με μια δουλειά που την θεωρεί βαρετή. Αν απολυθεί, μπορεί να μην επηρεασθεί πολύ. Αντίθετα, μπορεί να νιώσει ότι το γεγονός αυτό την αναγκάζει να προβεί σε ολοκληρωτική αλλαγή και ίσως να ανακουφιστεί και να χαλαρώσει, να νιώσει καλύτερα, όπως ποτέ δεν ένιωσε επί χρόνια. Σ' αυτήν την περίπτωση το στρες έχει μια θετική πλευρά και ήταν αναγκαίο, για να προσθέσει ένα απαραίτητο στοιχείο αλλαγής στη ζωή της. Μπορούμε να δούμε από αυτό ότι παρόμοια στρεσογόνα γεγονότα ενδέχεται να προκαλέσουν σε διαφορετικούς ανθρώπους τελείως διαφορετικές αντιδράσεις.
Ποιές είναι οι πηγές του στρες;
Όλοι μας θα αισθανόμασταν μεγάλη ανία, αν δεν συνέβαινε τίποτα διαφορετικό ή προκλητικό στη ζωή μας. Ωστόσο, οποιαδήποτε μεγάλη αλλαγή χρειάζεται να εξισορροπείται από την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε αυτήν ακριβώς την αλλαγή και, μάλιστα, τη στιγμή που προκύπτει. Πολύ μεγάλες αλλαγές σε σύντομο χρονικό διάστημα μπορεί να καταστούν κύριες αιτίες πρόκλησης στρες. Oι απαιτήσεις αυτών των συγκεκριμένων περιπτώσεων είναι απλώς πολύ μεγαλύτερες από αυτές που είμαστε ικανοί να αντιμετωπίσουμε. Μία ένδειξη για το πόσο ακριβώς άγχος μπορεί να προκαλέσουν διάφορα γεγονότα της ζωής και κοινωνικές αλλαγές, δίνεται στο πλαίσιο της απέναντι σελίδας. Γενικά, όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός αυτών των γεγονότων σε έναν δεδομένο χρόνο, και όσο μεγαλύτερη η συνδυασμένη συχνότητά τους, ανάλογες είναι και οι πιθανότητες να εμφανίσουμε μια αντίδραση είτε σωματική είτε συναισθηματική. Επιπλέον, η ένταση της αντίδρασής μας σχετίζεται συνήθως με τη σπουδαιότητα των γεγονότων και των αλλαγών που προκαλούν. Να θυμάστε ότι άγχος μπορεί να προκληθεί από γεγονότα που συνήθως θεωρούνται ευχάριστα, όπως ο γάμος, το να κερδίσει κανείς χρήματα ή η γέννηση ενός μωρού, καθώς και από δυσάρεστα γεγονότα, όπως το να χάσει κάποιος μια δουλειά, να πάθει ατύχημα ή να αντιμετωπίσει την ασθένεια κάποιου συγγενικού προσώπου.
Γεγονότα Ζωής
Όταν αποτιμούμε τις επιδράσεις των γεγονότων ζωής και των κοινωνικών αλλαγών ως αιτίες στρες, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη το γεγονός ότι προκαλούν συνήθως μεγαλύτερη πίεση όταν είναι:
Ωστόσο, η πηγή του στρες δεν είναι συχνά τόσο προφανής και ίσως είναι αναγκαίο να σκεφθούμε προσεκτικά ή να μιλήσουμε γι' αυτό με άλλους, ώστε να βγει στην επιφάνεια. Μια ασθένεια η οποία δεν έχει διαγνωσθεί μπορεί να επηρεάσει την ικανότητά μας να το αντιμετωπίσουμε ή ίσως να υπάρξουν δυσκολίες στις σχέσεις μας, τις οποίες δεν ήμαστε προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουμε. Μερικές φορές, πάντως, μπορεί να μη βρούμε ποτέ μια απάντηση και σε ελάχιστες περιπτώσεις το στρες μπορεί να εμφανιστεί απροσδόκητα.
Φάσεις Ζωής
Ίσως να ανακαλύψετε κάποιο στοιχείο για τα επίπεδα του στρες, σκεπτόμενοι τη φάση της ζωής που διανύετε. Στο τέλος της εφηβείας, για παράδειγμα, πρέπει να ληφθούν πολύ κρίσιμες αποφάσεις για πρώτη φορά. Στο μέσον της ζωής μας, οι ευθύνες είναι πιο βαριές από ποτέ και πιο δραματικές. Στην τρίτη ηλικία, ίσως να εμφανιστούν ασθένειες, θάνατοι στην οικογένεια και οικονομικά προβλήματα, που θα πρέπει να ξεπεράσει κάποιος χωρίς βοήθεια.
Θα πρέπει επίσης να σκεφθείτε τις φάσεις ζωής που διανύουν αυτοί που είναι κοντά σας. Παιδιά που κλαίνε, μελαγχολία πριν από τον ύπνο, μικρά «τερατάκια», παιδιά που «τα ξέρουν όλα», παιδιά που αρχίζουν το σχολείο, έφηβοι αντάρτες - κανένας γονιός δεν τα αντιμετωπίζει πάντα σωστά. Ακόμη και οι ώρες του φαγητού πιθανόν να καταλήγουν να είναι από τις πιο στρεσογόνες στιγμές στην καθημερινή ζωή.
Συγκρούσεις στη Ζωή σας
Oι Προειδοποιητικές Ενδείξεις
Oι προειδοποιητικές ενδείξεις, ότι δηλ. το στρες μπορεί να επηρεάζει την υγεία σας, ποικίλλουν σημαντικά από άτομο σε άτομο. Oι περισσότεροι από εμάς, πάντως, τείνουμε να έχουμε τη δική μας συνηθισμένη αντίδραση στρες ή τη δική μας «σφραγίδα». Αυτό μπορεί να σημαίνει πονοκέφαλο ή εκδήλωση εκζέματος σε κάποιο άτομο και διάρροια σε κάποιο άλλο. Συνήθως, τα πρώτα σημάδια στρες έχουν τη μορφή αλλαγών στη συναισθηματική μας ζωή ή συμπεριφορά και συχνά μπορεί να γίνουν περισσότερο εμφανή σε άλλους απ' ό,τι σ' εμάς τους ίδιους.
Συναισθηματικές Αντιδράσεις
Oι πιο σημαντικές αλλαγές που χρήζουν παρακολουθήσεως είναι μεγαλύτερη ένταση, οξυθυμία και μελαγχολία. Κρίσεις οξυθυμίας μπορεί να καταστούν ανυπόφορες, αν εκδηλωθούν όταν κορυφώνεται το στρες και πιθανόν να προκαλέσουν έντονο ξέσπασμα ή εκνευρισμό.
Για παράδειγμα, το γεγονός ότι τα παιδιά θέλουν να παίξουν ένα παιχνίδι στην τηλεόραση, όταν εσείς μόλις επιστρέψατε σπίτι από τη δουλειά και το μόνο που θέλετε είναι να καθήσετε και να ηρεμήσετε, ίσως σας κάνει να νιώσετε ότι πρέπει να τα δώσετε για υιοθεσία. Ή μπορεί να ανακαλύψετε ότι καταλαμβάνεστε από μια ακατανίκητη επιθυμία να προκαλέσετε τεράστια ζημιά στο αυτοκίνητό σας, όταν αυτό αρνείται να ξεκινήσει. Και όταν η τοστιέρα σας δεν σας βγάζει τις φέτες του τοστ, θα πρέπει να συγκρατηθείτε για να μην... της επιτεθείτε με μαχαίρι.
Ίσως, επίσης, να υπάρξουν αλλαγές στην όρεξη ή στο σωματικό βάρος: κάποιοι άνθρωποι χάνουν το ενδιαφέρον τους για το φαγητό, ενώ άλλοι καταλαμβάνονται από μια συνεχή επιθυμία να τρώνε. Η ικανότητά σας να αντεπεξέλθετε στις απαιτήσεις του σπιτιού και της δουλειάς ίσως να ποικίλλει εξαιρετικά: πιθανόν να ανακαλύψετε ότι δεν μπορείτε να πάτε εγκαίρως να πληρώσετε τους λογαριασμούς του σπιτιού και να τρέχετε σαν τρελός μόνον όταν το τηλέφωνο απενεργοποιηθεί. Και ο εγκέφαλός σας φαίνεται να έχει βάλει ταχύτητα «όπισθεν» στη δουλειά, ενώ ο κατάλογος με αυτά που έχετε να κάνετε ολοένα και μεγαλώνει. Καπνίζετε ή πίνετε (ή και τα δύο) περισσότερο και ενδεχομένως έτσι να γεμίζετε το απόγευμά σας, καθώς, όπως φαίνεται, δεν μπορείτε να κοιμηθείτε.
Το πλαίσιο (δεξιά) δίνει μερικά παραδείγματα διαφορετικών συναισθηματικών αντιδράσεων στο στρες. Αν παρατηρήσετε κάποιες τέτοιες ενδείξεις στον εαυτό σας ή αν άλλοι άνθρωποι σας τις επισημάνουν, προσέξτε. Κινδυνεύετε να εμφανίσετε αυξημένο στρες, εκτός και αν λάβετε τα μέτρα σας. Ίσως να μην αναγνωρίσετε όλες τις ενδείξεις με την πρώτη ματιά ή να έχετε προσέξει κάποιες ή να τις έχετε αγνοήσει για ποικίλους λόγους.
Μπορεί, επίσης, να πρέπει να αντισταθείτε στην τάση να θεωρείτε τις αντιδράσεις ως βέβαια στοιχεία σοβαρής σωματικής ασθένειας, παρά ως έναν τρόπο αντίδρασης στο στρες.
Σωματικές Αντιδράσεις
Oι σωματικές αντιδράσεις στα δυνατά συναισθήματα είχαν ως στόχο να μας σώζουν την εποχή που διανύαμε την απλή, επικίνδυνη ζωή του ανθρώπου των σπηλαίων. Για τον άνθρωπο της Λίθινης Εποχής, αυτού του είδους οι αντιδράσεις του σώματος σήμαιναν «πάλεψε ή φύγε» και τον προετοίμαζαν για δράση. Εκατομμύρια χρόνια αργότερα σημαίνουν το ίδιο και είναι πολύ χρήσιμες αν ένα τριχωτό μαμούθ πρόκειται να ορμήσει... αλλά όχι και τόσο, όταν χάσουμε το τελευταίο τρένο ή μας πέσουν τα κλειδιά του αυτοκινήτου σε μια αποχέτευση στον δρόμο! Αυτό που συμβαίνει στο σώμα μας είναι ότι ο παλμός και η πίεση του αίματος αυξάνονται, αναπνέουμε πιο γρήγορα και οι αισθήσεις μας οξύνονται. Αυτές οι αλλαγές είναι το αποτέλεσμα της επίδρασης των ορμονών του στρες, που απελευθερώνονται στην κυκλοφορία του αίματος ως αντίδραση στο γεγονός.
Όταν η αντίδραση στο στρες συνεχίζεται για μακρά περίοδο ή συμβαίνει συχνά και σε λάθος ώρα, μπορεί να οδηγήσει σε ευρεία κλίμακα δυσάρεστων αισθημάτων. O αριθμός και η φύση των σωματικών αντιδράσεων διαφέρουν έντονα από άτομο σε άτομο, αλλά οι πιο κοινές περιλαμβάνονται στο πλαίσιο (αριστερά).
Oι πιο αποτελεσματικές τεχνικές για την αντιμετώπιση των σωματικών αντιδράσεων είναι η ελεγχόμενη βαθιά αναπνοή και η χαλάρωση, που αναλύονται στις σελίδες 40-43. Είναι σημαντικό να προσπαθείτε να είστε ήρεμοι στη διάρκεια της ημέρας και όχι μόνο τη στιγμή που έχετε ορίσεις εσείς ως κατάλληλη για χαλάρωση. Προσπαθήστε να αρχίσετε να παρατηρείτε τις αισθήσεις του σώματός σας και όποτε νιώθετε ότι αντιδρά στο στρες, επιχειρήστε να χαλαρώσετε τους μυς σας. Για παράδειγμα, ρίξτε τους ώμους σας, ύστερα χαλαρώστε τους μυς στο πρόσωπο και την κοιλιά. Αν μπορείτε, σταματήστε ό,τι κάνετε και αναπαυθείτε: αφιερώστε χρόνο στο να ηρεμήσετε και προπαθήστε να συγκεντρωθείτε με βαθιές αναπνοές και χαλάρωση των μυών σας. Ξεκινήστε παίρνοντας μια βαθιά εισπνοή καθυστερώντας την εκπνοή σας. Κρατήστε την και μετρήστε μέχρι το τρία (εκατό και ένα, εκατό και δύο, εκατό και τρία). Ύστερα εκπνεύστε αργά. Επαναλάβετε αυτήν την άσκηση και συνεχίστε αργά, με ήρεμες εισπνοές-εκπνοές, υπολογίζοντας να φτάσετε στις δέκα αναπνοές σε ένα λεπτό. Αν αισθάνεστε άνετα, μπορείτε να αυξήσετε τη διάρκεια της αναπνοής στα έξι δευτερόλεπτα, μετρώντας: εκατό και ένα έως εκατό και έξι. (Η γρήγορη αναπνοή μπορεί να αυξήσει τις σωματικές αντιδράσεις στο στρες). Ύστερα, αργά, επιστρέψτε σ' αυτό που κάνατε ή συνεχίστε κατευθυνόμενοι εκεί που πηγαίνατε, τηρώντας την άσκηση των αργών εισπνοών και εκπνοών, αποσπώντας τον εαυτό σας και σκεπτόμενοι εποικοδομητικά και θετικά για το πώς χειριστήκατε την κατάσταση και πώς θα την αντιμετωπίσετε και πάλι, αν επαναληφθεί.
Αντιδράσεις Συμπεριφοράς
H συμπεριφορά των ανθρώπων που βρίσκονται σε στρες μπορεί να αλλάξει σε μεγάλο βαθμό. Συχνά, απεχθάνονται να είναι μόνοι και προσπαθούν να ζητήσουν υποστήριξη από οικογένεια και φίλους. Κάποιοι μπορεί να αποτραβηχτούν και να δείχνουν αδιάφοροι. Δίνουν την εντύπωση ότι έχουν χάσει το ενδιαφέρον τους για τους άλλους και ίσως αρχίσουν να απορρίπτουν προσκλήσεις, λόγω ακριβώς της προσπάθειας που καταβάλλουν. Συνεχώς ζητούν επιβεβαίωση και μπορεί να γίνουν αναποφάσιστοι - μια βόλτα στο σούπερ μάρκετ για να αγοράσουν ένα κουτί τσάι, πιθανόν να απαιτεί την ίδια προετοιμασία με... την ανάβαση στο Έβερεστ. Αλλάζουν συχνά τις απόψεις τους και μπορεί τη μια στιγμή να μιλούν τρυφερά για κάποιον, ενώ την άλλη να τον βρίσκουν τελείως άχρηστο. Ενδέχεται να γίνουν ευσυγκίνητοι, δύστροποι, γεμάτοι παράπονα και να περιμένουν από τους άλλους να δείχνουν απίστευτη κατανόηση στο πρόσωπό τους. Ίσως να υπάρξει αλλαγή στις σεξουαλικές τους συνήθειες (απώλεια ενδιαφέροντος, προτίμηση στο τυχαίο σεξ ή διαφοροποιημένη σεξουαλική επιλογή), και ο προηγουμένως μετριοπαθής στη συμπεριφορά άνθρωπος να εξελιχθεί σε έναν επιθετικό, λεκτικά και σωματικά, σύντροφο.
Ένα άτομο που συνήθως ήταν ιδιαίτερα ήρεμο, ίσως να γίνει άκαμπτο και καταθλιπτικό, να ελέγχει, για παράδειγμα, πολλές φορές τις κλειδαριές και τους διακόπτες ή να καθαρίζει τακτικά τον φούρνο στις τρεις τα ξημερώματα, όταν παλιότερα το έκανε μία φορά τον χρόνο. Ενέργειες σαν κι αυτές ίσως να οφείλονται στην προσπάθεια να μπει κάποια τάξη και βεβαιότητα στο αίσθημα της σύγχυσης που νιώθει ότι το περιβάλλει. Συχνά ένα άτομο με στρες αρνείται αυτές τις αλλαγές στη συμπεριφορά του, αλλά συνήθως αυτές είναι ιδιαίτερα εμφανείς στους άλλους. Ρωτήστε τους φίλους σας αν έχουν παρατηρήσει κάποια αλλαγή στη συμπεριφορά σας, αλλά μην τους «σταυρώσετε» γιατί σας είπαν την αλήθεια - να θυμάστε ότι το να αρνείστε το προφανές, μπορεί να είναι ένδειξη στρες!
Ό,τι σας κάνει να αισθάνεστε ένταση, θυμό, απογοήτευση ή δυστυχία. Ίσως να είναι η σκέψη για την εξέταση οδήγησης την επόμενη εβδομάδα, μια επίσκεψη από έναν δύστροπο συγγενή, οι επιλογές που πρέπει να κάνετε όταν μετακομίζετε ή παντρεύεστε, ένα ατύχημα ή ένας τραυματισμός, οι φαινομενικά αδυσώπητες πιέσεις από την εργασία ή το αναπόφευκτο βάρος να αντιμετωπίσετε έναν θάνατο στην οικογένεια.
Έρευνα της Υπηρεσίας Υγείας και Ασφάλειας στη Βρετανία έδειξε ότι μισό εκατομμύριο άτομα πάσχουν από ασθένειες που σχετίζονται με το στρες στην εργασία - και πιθανόν ο αριθμός να είναι υποτιμημένος. Oι παράγοντες που σε κάποιους ανθρώπους προκαλούν στρες, σε άλλους προκαλούν διέγερση. Oι οδηγοί αγώνων ταχύτητας και οι ορειβάτες φαίνεται ότι απολαμβάνουν τις φυσικές προκλήσεις. Κάποιοι άνθρωποι λατρεύουν την αίσθηση να πηγαίνουν στη θάλασσα ενώ έχει κακό καιρό και να συμμετέχουν στο πλήρωμα σωσίβιων λέμβων. Αλλοι επιλέγουν να εργάζονται σε ουρανοξύστες και στέγες κτιρίων. Έτσι, ό,τι προκαλεί σε κάποιον στρες, για άλλον μπορεί να αποτελεί ευχαρίστηση.
Στην πραγματικότητα, η ύπαρξη κάποιου άγχους μάς κάνει καλό. Όταν πρέπει να αντιμετωπίσουμε μια πρόκληση ή να ασχοληθούμε με κάποια δουλειά που δεν θέλουμε, συχνά ανακαλύπτουμε ότι μπορούμε να καταφέρουμε τους στόχους που έχουμε θέσει. Τότε νιώθουμε πολύ καλύτερα που το έχουμε κάνει. Το να αντιμετωπίζουμε προκλήσεις και να τις ξεπερνάμε, μας προφυλάσσει από την αίσθηση της ανίας. Πολλοί άνθρωποι δημιουργούν σκόπιμα λίγο στρες στη ζωή τους, για να ξεπερνούν περιόδους ανιαρής καθημερινότητας. Ωστόσο, το πολύ στρες επηρεάζει την υγεία και την ευεξία μας και πιθανόν την εργασία μας και την κοινωνική μας ζωή. Επαναλαμβανόμενο, συνεχές, έντονο στρες παράγει αποδυναμωτικό και αποθαρρυντικό αποτέλεσμα, το οποίο μπορεί να καταστήσει πολύ δύσκολο το να κάνουμε οτιδήποτε για τους παράγοντες που το προκαλούν. Το πώς αντιδρούμε στην πίεση καθορίζεται ακριβώς από τον χαρακτήρα μας, τα προσωπικά μας μειονεκτήματα και τις παθήσεις μας. Αυτά υπαγορεύουν το πώς αντιδρούμε στις δυσκολίες με τις σχέσεις μας τόσο στο στενό οικογενειακό όσο και στο περιβάλλον εργασίας, καθώς επίσης και σε πρακτικά προβλήματα που προκύπτουν για τα οικονομικά θέματα, τη δουλειά και το σπίτι.
Προσαρμογη στο Στρες
Καθώς μεγαλώνουμε και ωριμάζουμε, γινόμαστε καλύτεροι στο να γνωρίζουμε τι να περιμένουμε στην καθημερινή μας ζωή και τι να κάνουμε γι' αυτά που μας αναστατώνουν. Βελτιωνόμαστε στο να αντιμετωπίζουμε το απρόσμενο. Μαθαίνουμε να ρυθμίζουμε στον τρόπο που συμπεριφερόμαστε, προκειμένου να κατανοήσουμε οτιδήποτε και να αντεπεξέλθουμε σ' αυτό. Συνήθως, αυτή είναι μια διαδικασία ταχύτατη και σπάνια αντιλαμβανόμαστε ότι «αντιμετωπίζουμε στρες». Όταν όμως λαμβάνουν χώρα ιδιαίτερα σημαντικά γεγονότα, όπως ο γάμος, η γέννηση ή ο θάνατος ενός πολύ κοντινού μας προσώπου, οι αντιδράσεις και ο τρόπος με τον οποίο τα αντιμετωπίζουμε είναι περισσότερο προφανείς σ' εμάς.
Προκειμένου να συμβαδίζουμε αρμονικά με το στρες, χρειάζεται να αφιερώσουμε κάποια ώρα για να σκεφθούμε τις πηγές του στρες στη ζωή μας και αν οι σωματικές και οι συναισθηματικές αντιδράσεις μας σ' αυτό είναι χρήσιμες και λογικές ή μας εμποδίζουν στο να το αντιμετωπίσουμε και να αναλάβουμε τον έλεγχο. Αν και μελέτες έχουν δείξει ότι η ικανότητα τού να μπορούμε να αντιμετωπίζουμε τις καταστάσεις είναι μερικώς έμφυτη, αποτελεί επίσης ζήτημα εκπαίδευσης, ανατροφής και εξάσκησης.
Πως να Ξεπερασετε το Στρες;
Έχετε κάθε λόγο να είστε αισιόδοξοι ότι θα καταφέρετε να ξεπεράσετε το στρες που καταλαμβάνει τη ζωή σας. Υπάρχουν διάφορες απλές και αποτελεσματικές μέθοδοι που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να μειώσετε και να νικήσετε το στρες και, στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτές οι μέθοδοι αυτοβοήθειας αποδεικνύονται πολύ πετυχημένες. Αν και σχεδόν όλοι υπόκεινται σε κάποιο είδος στρες, μόνον ελάχιστοι αντιδρούν αναπτύσσοντας σωματική ή συναισθηματική ασθένεια που απαιτεί βοήθεια ειδικού.
Αυτό συμβαίνει γιατί ο τρόπος με τον οποίο επιδρά πάνω μας το στρες εξαρτάται από μια ισορροπία ανάμεσα στις απαιτήσεις των γεγονότων (ή του γεγονότος) που προκαλούν το στρες και της ικανότητάς μας να τις αντιμετωπίζουμε (που μπορεί να ποικίλλει σημαντικά). Ενδεχόμενη μεγάλη έλλειψη ισορροπίας μεταξύ αυτών των απαιτήσεων και της ικανότητας για αντιμετώπισή τους, μπορεί να καταλήξει στο είδος του στρες που δεν μας κάνει καλό. Δείτε το με έναν διαφορετικό τρόπο: το συνολικό επίπεδο του στρες εξαρτάται από μια περίπλοκη ισορροπία που συμπεριλαμβάνει το γεγονός που το προκαλεί, την αντίδρασή μας σ' αυτό από την άποψη των φυσικών επιδράσεων, τα συναισθήματα και την εξωστρεφή συμπεριφορά, και το πόσο σημαντικό είναι το γεγονός για εμάς (είναι κάτι το οποίο μας κάνει πολύ ευτυχισμένους, βαθιά δυστυχισμένους ή μήπως δεν είναι πολύ σημαντικό;).
Για παράδειγμα, αν ο Τζον Σμιθ, που έχει υποθηκεύσει περιουσιακά στοιχεία ενώ έχει σύζυγο, τρία παιδιά, μια δουλειά που του αρέσει και είναι σημαντική γι' αυτόν, απολυθεί, υπόκειται πλέον σε μεγάλο στρες. Το γεγονός έχει γι' αυτόν μεγάλη σημασία και μπορεί να υποφέρει από διάφορα συμπτώματα (ανικανότητα να κοιμηθεί, να φάει ή να χαλαρώσει) και συναισθηματικές αντιδράσεις (εκρήξεις θυμού και εκνευρισμού) που επηρεάζουν τη συμπεριφορά του προς τους άλλους.
Η Τζιλ Μπράουν, από την άλλη, είναι 23 χρόνων, με πολλά προσόντα, χωρίς υποχρεώσεις και με μια δουλειά που την θεωρεί βαρετή. Αν απολυθεί, μπορεί να μην επηρεασθεί πολύ. Αντίθετα, μπορεί να νιώσει ότι το γεγονός αυτό την αναγκάζει να προβεί σε ολοκληρωτική αλλαγή και ίσως να ανακουφιστεί και να χαλαρώσει, να νιώσει καλύτερα, όπως ποτέ δεν ένιωσε επί χρόνια. Σ' αυτήν την περίπτωση το στρες έχει μια θετική πλευρά και ήταν αναγκαίο, για να προσθέσει ένα απαραίτητο στοιχείο αλλαγής στη ζωή της. Μπορούμε να δούμε από αυτό ότι παρόμοια στρεσογόνα γεγονότα ενδέχεται να προκαλέσουν σε διαφορετικούς ανθρώπους τελείως διαφορετικές αντιδράσεις.
Ποιές είναι οι πηγές του στρες;
Όλοι μας θα αισθανόμασταν μεγάλη ανία, αν δεν συνέβαινε τίποτα διαφορετικό ή προκλητικό στη ζωή μας. Ωστόσο, οποιαδήποτε μεγάλη αλλαγή χρειάζεται να εξισορροπείται από την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε αυτήν ακριβώς την αλλαγή και, μάλιστα, τη στιγμή που προκύπτει. Πολύ μεγάλες αλλαγές σε σύντομο χρονικό διάστημα μπορεί να καταστούν κύριες αιτίες πρόκλησης στρες. Oι απαιτήσεις αυτών των συγκεκριμένων περιπτώσεων είναι απλώς πολύ μεγαλύτερες από αυτές που είμαστε ικανοί να αντιμετωπίσουμε. Μία ένδειξη για το πόσο ακριβώς άγχος μπορεί να προκαλέσουν διάφορα γεγονότα της ζωής και κοινωνικές αλλαγές, δίνεται στο πλαίσιο της απέναντι σελίδας. Γενικά, όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός αυτών των γεγονότων σε έναν δεδομένο χρόνο, και όσο μεγαλύτερη η συνδυασμένη συχνότητά τους, ανάλογες είναι και οι πιθανότητες να εμφανίσουμε μια αντίδραση είτε σωματική είτε συναισθηματική. Επιπλέον, η ένταση της αντίδρασής μας σχετίζεται συνήθως με τη σπουδαιότητα των γεγονότων και των αλλαγών που προκαλούν. Να θυμάστε ότι άγχος μπορεί να προκληθεί από γεγονότα που συνήθως θεωρούνται ευχάριστα, όπως ο γάμος, το να κερδίσει κανείς χρήματα ή η γέννηση ενός μωρού, καθώς και από δυσάρεστα γεγονότα, όπως το να χάσει κάποιος μια δουλειά, να πάθει ατύχημα ή να αντιμετωπίσει την ασθένεια κάποιου συγγενικού προσώπου.
Γεγονότα Ζωής
Όταν αποτιμούμε τις επιδράσεις των γεγονότων ζωής και των κοινωνικών αλλαγών ως αιτίες στρες, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη το γεγονός ότι προκαλούν συνήθως μεγαλύτερη πίεση όταν είναι:
- Απρόβλεπτα
- Αναπόφευκτα
- Έντονα
- Μη οικεία
- Πολύ σημαντικά
Ωστόσο, η πηγή του στρες δεν είναι συχνά τόσο προφανής και ίσως είναι αναγκαίο να σκεφθούμε προσεκτικά ή να μιλήσουμε γι' αυτό με άλλους, ώστε να βγει στην επιφάνεια. Μια ασθένεια η οποία δεν έχει διαγνωσθεί μπορεί να επηρεάσει την ικανότητά μας να το αντιμετωπίσουμε ή ίσως να υπάρξουν δυσκολίες στις σχέσεις μας, τις οποίες δεν ήμαστε προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουμε. Μερικές φορές, πάντως, μπορεί να μη βρούμε ποτέ μια απάντηση και σε ελάχιστες περιπτώσεις το στρες μπορεί να εμφανιστεί απροσδόκητα.
Φάσεις Ζωής
Ίσως να ανακαλύψετε κάποιο στοιχείο για τα επίπεδα του στρες, σκεπτόμενοι τη φάση της ζωής που διανύετε. Στο τέλος της εφηβείας, για παράδειγμα, πρέπει να ληφθούν πολύ κρίσιμες αποφάσεις για πρώτη φορά. Στο μέσον της ζωής μας, οι ευθύνες είναι πιο βαριές από ποτέ και πιο δραματικές. Στην τρίτη ηλικία, ίσως να εμφανιστούν ασθένειες, θάνατοι στην οικογένεια και οικονομικά προβλήματα, που θα πρέπει να ξεπεράσει κάποιος χωρίς βοήθεια.
Θα πρέπει επίσης να σκεφθείτε τις φάσεις ζωής που διανύουν αυτοί που είναι κοντά σας. Παιδιά που κλαίνε, μελαγχολία πριν από τον ύπνο, μικρά «τερατάκια», παιδιά που «τα ξέρουν όλα», παιδιά που αρχίζουν το σχολείο, έφηβοι αντάρτες - κανένας γονιός δεν τα αντιμετωπίζει πάντα σωστά. Ακόμη και οι ώρες του φαγητού πιθανόν να καταλήγουν να είναι από τις πιο στρεσογόνες στιγμές στην καθημερινή ζωή.
Συγκρούσεις στη Ζωή σας
- Αναρωτηθείτε μήπως υπάρχει κάτι που θα θέλατε να τακτοποιήσετε;
- Mήπως έχετε συνεχείς διαφωνίες για κάποιον ή για κάτι;
- Υπάρχει κάποια κατάσταση που σας δημιουργεί την αίσθηση ότι δεν είστε αρκετά καλός ή ότι φταίτε εσείς;
- Αναλαμβάνετε ή σας έκαναν να αναλάβετε έναν νέο ασυνήθιστο ρόλο ή σας ζητήθηκε να φέρετε πολλές ευθύνες;
- Έχετε ανείπωτους φόβους ή απογοητεύσεις σχετικά με τη ζωή σας;
Oι Προειδοποιητικές Ενδείξεις
Oι προειδοποιητικές ενδείξεις, ότι δηλ. το στρες μπορεί να επηρεάζει την υγεία σας, ποικίλλουν σημαντικά από άτομο σε άτομο. Oι περισσότεροι από εμάς, πάντως, τείνουμε να έχουμε τη δική μας συνηθισμένη αντίδραση στρες ή τη δική μας «σφραγίδα». Αυτό μπορεί να σημαίνει πονοκέφαλο ή εκδήλωση εκζέματος σε κάποιο άτομο και διάρροια σε κάποιο άλλο. Συνήθως, τα πρώτα σημάδια στρες έχουν τη μορφή αλλαγών στη συναισθηματική μας ζωή ή συμπεριφορά και συχνά μπορεί να γίνουν περισσότερο εμφανή σε άλλους απ' ό,τι σ' εμάς τους ίδιους.
Συναισθηματικές Αντιδράσεις
Oι πιο σημαντικές αλλαγές που χρήζουν παρακολουθήσεως είναι μεγαλύτερη ένταση, οξυθυμία και μελαγχολία. Κρίσεις οξυθυμίας μπορεί να καταστούν ανυπόφορες, αν εκδηλωθούν όταν κορυφώνεται το στρες και πιθανόν να προκαλέσουν έντονο ξέσπασμα ή εκνευρισμό.
Για παράδειγμα, το γεγονός ότι τα παιδιά θέλουν να παίξουν ένα παιχνίδι στην τηλεόραση, όταν εσείς μόλις επιστρέψατε σπίτι από τη δουλειά και το μόνο που θέλετε είναι να καθήσετε και να ηρεμήσετε, ίσως σας κάνει να νιώσετε ότι πρέπει να τα δώσετε για υιοθεσία. Ή μπορεί να ανακαλύψετε ότι καταλαμβάνεστε από μια ακατανίκητη επιθυμία να προκαλέσετε τεράστια ζημιά στο αυτοκίνητό σας, όταν αυτό αρνείται να ξεκινήσει. Και όταν η τοστιέρα σας δεν σας βγάζει τις φέτες του τοστ, θα πρέπει να συγκρατηθείτε για να μην... της επιτεθείτε με μαχαίρι.
Ίσως, επίσης, να υπάρξουν αλλαγές στην όρεξη ή στο σωματικό βάρος: κάποιοι άνθρωποι χάνουν το ενδιαφέρον τους για το φαγητό, ενώ άλλοι καταλαμβάνονται από μια συνεχή επιθυμία να τρώνε. Η ικανότητά σας να αντεπεξέλθετε στις απαιτήσεις του σπιτιού και της δουλειάς ίσως να ποικίλλει εξαιρετικά: πιθανόν να ανακαλύψετε ότι δεν μπορείτε να πάτε εγκαίρως να πληρώσετε τους λογαριασμούς του σπιτιού και να τρέχετε σαν τρελός μόνον όταν το τηλέφωνο απενεργοποιηθεί. Και ο εγκέφαλός σας φαίνεται να έχει βάλει ταχύτητα «όπισθεν» στη δουλειά, ενώ ο κατάλογος με αυτά που έχετε να κάνετε ολοένα και μεγαλώνει. Καπνίζετε ή πίνετε (ή και τα δύο) περισσότερο και ενδεχομένως έτσι να γεμίζετε το απόγευμά σας, καθώς, όπως φαίνεται, δεν μπορείτε να κοιμηθείτε.
Το πλαίσιο (δεξιά) δίνει μερικά παραδείγματα διαφορετικών συναισθηματικών αντιδράσεων στο στρες. Αν παρατηρήσετε κάποιες τέτοιες ενδείξεις στον εαυτό σας ή αν άλλοι άνθρωποι σας τις επισημάνουν, προσέξτε. Κινδυνεύετε να εμφανίσετε αυξημένο στρες, εκτός και αν λάβετε τα μέτρα σας. Ίσως να μην αναγνωρίσετε όλες τις ενδείξεις με την πρώτη ματιά ή να έχετε προσέξει κάποιες ή να τις έχετε αγνοήσει για ποικίλους λόγους.
Μπορεί, επίσης, να πρέπει να αντισταθείτε στην τάση να θεωρείτε τις αντιδράσεις ως βέβαια στοιχεία σοβαρής σωματικής ασθένειας, παρά ως έναν τρόπο αντίδρασης στο στρες.
Σωματικές Αντιδράσεις
Oι σωματικές αντιδράσεις στα δυνατά συναισθήματα είχαν ως στόχο να μας σώζουν την εποχή που διανύαμε την απλή, επικίνδυνη ζωή του ανθρώπου των σπηλαίων. Για τον άνθρωπο της Λίθινης Εποχής, αυτού του είδους οι αντιδράσεις του σώματος σήμαιναν «πάλεψε ή φύγε» και τον προετοίμαζαν για δράση. Εκατομμύρια χρόνια αργότερα σημαίνουν το ίδιο και είναι πολύ χρήσιμες αν ένα τριχωτό μαμούθ πρόκειται να ορμήσει... αλλά όχι και τόσο, όταν χάσουμε το τελευταίο τρένο ή μας πέσουν τα κλειδιά του αυτοκινήτου σε μια αποχέτευση στον δρόμο! Αυτό που συμβαίνει στο σώμα μας είναι ότι ο παλμός και η πίεση του αίματος αυξάνονται, αναπνέουμε πιο γρήγορα και οι αισθήσεις μας οξύνονται. Αυτές οι αλλαγές είναι το αποτέλεσμα της επίδρασης των ορμονών του στρες, που απελευθερώνονται στην κυκλοφορία του αίματος ως αντίδραση στο γεγονός.
Όταν η αντίδραση στο στρες συνεχίζεται για μακρά περίοδο ή συμβαίνει συχνά και σε λάθος ώρα, μπορεί να οδηγήσει σε ευρεία κλίμακα δυσάρεστων αισθημάτων. O αριθμός και η φύση των σωματικών αντιδράσεων διαφέρουν έντονα από άτομο σε άτομο, αλλά οι πιο κοινές περιλαμβάνονται στο πλαίσιο (αριστερά).
Oι πιο αποτελεσματικές τεχνικές για την αντιμετώπιση των σωματικών αντιδράσεων είναι η ελεγχόμενη βαθιά αναπνοή και η χαλάρωση, που αναλύονται στις σελίδες 40-43. Είναι σημαντικό να προσπαθείτε να είστε ήρεμοι στη διάρκεια της ημέρας και όχι μόνο τη στιγμή που έχετε ορίσεις εσείς ως κατάλληλη για χαλάρωση. Προσπαθήστε να αρχίσετε να παρατηρείτε τις αισθήσεις του σώματός σας και όποτε νιώθετε ότι αντιδρά στο στρες, επιχειρήστε να χαλαρώσετε τους μυς σας. Για παράδειγμα, ρίξτε τους ώμους σας, ύστερα χαλαρώστε τους μυς στο πρόσωπο και την κοιλιά. Αν μπορείτε, σταματήστε ό,τι κάνετε και αναπαυθείτε: αφιερώστε χρόνο στο να ηρεμήσετε και προπαθήστε να συγκεντρωθείτε με βαθιές αναπνοές και χαλάρωση των μυών σας. Ξεκινήστε παίρνοντας μια βαθιά εισπνοή καθυστερώντας την εκπνοή σας. Κρατήστε την και μετρήστε μέχρι το τρία (εκατό και ένα, εκατό και δύο, εκατό και τρία). Ύστερα εκπνεύστε αργά. Επαναλάβετε αυτήν την άσκηση και συνεχίστε αργά, με ήρεμες εισπνοές-εκπνοές, υπολογίζοντας να φτάσετε στις δέκα αναπνοές σε ένα λεπτό. Αν αισθάνεστε άνετα, μπορείτε να αυξήσετε τη διάρκεια της αναπνοής στα έξι δευτερόλεπτα, μετρώντας: εκατό και ένα έως εκατό και έξι. (Η γρήγορη αναπνοή μπορεί να αυξήσει τις σωματικές αντιδράσεις στο στρες). Ύστερα, αργά, επιστρέψτε σ' αυτό που κάνατε ή συνεχίστε κατευθυνόμενοι εκεί που πηγαίνατε, τηρώντας την άσκηση των αργών εισπνοών και εκπνοών, αποσπώντας τον εαυτό σας και σκεπτόμενοι εποικοδομητικά και θετικά για το πώς χειριστήκατε την κατάσταση και πώς θα την αντιμετωπίσετε και πάλι, αν επαναληφθεί.
Αντιδράσεις Συμπεριφοράς
H συμπεριφορά των ανθρώπων που βρίσκονται σε στρες μπορεί να αλλάξει σε μεγάλο βαθμό. Συχνά, απεχθάνονται να είναι μόνοι και προσπαθούν να ζητήσουν υποστήριξη από οικογένεια και φίλους. Κάποιοι μπορεί να αποτραβηχτούν και να δείχνουν αδιάφοροι. Δίνουν την εντύπωση ότι έχουν χάσει το ενδιαφέρον τους για τους άλλους και ίσως αρχίσουν να απορρίπτουν προσκλήσεις, λόγω ακριβώς της προσπάθειας που καταβάλλουν. Συνεχώς ζητούν επιβεβαίωση και μπορεί να γίνουν αναποφάσιστοι - μια βόλτα στο σούπερ μάρκετ για να αγοράσουν ένα κουτί τσάι, πιθανόν να απαιτεί την ίδια προετοιμασία με... την ανάβαση στο Έβερεστ. Αλλάζουν συχνά τις απόψεις τους και μπορεί τη μια στιγμή να μιλούν τρυφερά για κάποιον, ενώ την άλλη να τον βρίσκουν τελείως άχρηστο. Ενδέχεται να γίνουν ευσυγκίνητοι, δύστροποι, γεμάτοι παράπονα και να περιμένουν από τους άλλους να δείχνουν απίστευτη κατανόηση στο πρόσωπό τους. Ίσως να υπάρξει αλλαγή στις σεξουαλικές τους συνήθειες (απώλεια ενδιαφέροντος, προτίμηση στο τυχαίο σεξ ή διαφοροποιημένη σεξουαλική επιλογή), και ο προηγουμένως μετριοπαθής στη συμπεριφορά άνθρωπος να εξελιχθεί σε έναν επιθετικό, λεκτικά και σωματικά, σύντροφο.
Ένα άτομο που συνήθως ήταν ιδιαίτερα ήρεμο, ίσως να γίνει άκαμπτο και καταθλιπτικό, να ελέγχει, για παράδειγμα, πολλές φορές τις κλειδαριές και τους διακόπτες ή να καθαρίζει τακτικά τον φούρνο στις τρεις τα ξημερώματα, όταν παλιότερα το έκανε μία φορά τον χρόνο. Ενέργειες σαν κι αυτές ίσως να οφείλονται στην προσπάθεια να μπει κάποια τάξη και βεβαιότητα στο αίσθημα της σύγχυσης που νιώθει ότι το περιβάλλει. Συχνά ένα άτομο με στρες αρνείται αυτές τις αλλαγές στη συμπεριφορά του, αλλά συνήθως αυτές είναι ιδιαίτερα εμφανείς στους άλλους. Ρωτήστε τους φίλους σας αν έχουν παρατηρήσει κάποια αλλαγή στη συμπεριφορά σας, αλλά μην τους «σταυρώσετε» γιατί σας είπαν την αλήθεια - να θυμάστε ότι το να αρνείστε το προφανές, μπορεί να είναι ένδειξη στρες!
health.in.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου